પ્રદર્શન કરનારા ખેલાડીઓ પર પણ પૈસાનો વરસાદ થાય છે

દર વર્ષે ભારતની લગભગ અડધી વસતિ IPLનું બ્યૂગલ વાગવાની રાહ જુએ છે, પરંતુ શું તમે જાણો છો કે તમારી આ રાહએ IPLની કમાણી 12 ગણી વધારી દીધી છે.

આવક કેવી રીતે વધી એ સમજો. IPL મેચ ટેલિકાસ્ટ રાઇટ્સ ડીલ 5 વર્ષથી 10 વર્ષ માટે છે, પરંતુ જો આપણે એને સરેરાશ વાર્ષિક કમાણીમાં વહેંચીએ તો 2008માં IPLએ મીડિયા રાઈટ્સ વેચીને 820 કરોડ રૂપિયાની કમાણી કરી હતી. 2023માં આ કમાણી વધીને 9,978 કરોડ રૂપિયા થઈ ગઈ છે.

IPLના જન્મ પહેલાં જ BCCIને વિશ્વના સૌથી અમીર ક્રિકેટ બોર્ડનો ખિતાબ મળ્યો હતો. હવે BCCI માટે IPL સૌથી નફાકારક સાહસ સાબિત થયું છે.

2006-07માં BCCIની કમાણી રૂ. 651.81 કરોડ હતી… અને 2021-22માં BCCI બોર્ડની કુલ કમાણી વધીને રૂ. 4,360 કરોડ થઈ હતી. આમાં એકલા IPLનો ફાળો લગભગ 2,200 કરોડ રૂપિયા હતો.

2019માં IPLની બ્રાન્ડ વેલ્યુ 47,500 કરોડ રૂપિયા હતી. બ્રાન્ડ ફાઇનાન્સના રિપોર્ટ અનુસાર 2022માં IPLની બ્રાન્ડ વેલ્યુ વધીને લગભગ 70 હજાર કરોડ રૂપિયા થઈ ગઈ છે. IPL હવે મેચમાંથી કમાણીના મામલામાં અમેરિકાના NFL કરતાં પાછળ છે. IPL દર્શકોની સંખ્યા, સ્પોન્સરશિપ, લાઇસન્સ અને ટિકિટ વેચાણ સહિતની એક મેચમાંથી લગભગ રૂ. 130 કરોડની કમાણી કરે છે. જોકે ખેલાડીઓ પરના ખર્ચની બાબતમાં IPL હજુ પણ અન્ય સ્પોર્ટિંગ લીગથી ઘણી પાછળ છે.

આજે અમે તમને જણાવીશું કે દુનિયાની સૌથી મોટી સ્પોર્ટ્સ લીગમાં સામેલ IPLનું અર્થશાસ્ત્ર શું છે?

પહેલા સમજો કે BCCI IPLમાંથી કેવી કમાણી કરે છે?

આજે IPL એ કોઈપણ મોટા કોર્પોરેટ હાઉસની જેમ ઇકોનોમિક મશીન છે. BCCIને એને ચલાવવાની સંપૂર્ણ સત્તા છે. IPLની કમાણીને ત્રણ ભાગમાં વહેંચી શકાય...

પ્રથમ ભાગ સેન્ટ્રલ પૂલ: કમાણી સેન્ટ્રલ પૂલમાં ત્રણ સ્ત્રોતમાંથી આવે છે. અને એ પણ ત્રણ ભાગમાં વહેંચાયેલું છે.

બીજો ભાગ ફ્રેન્ચાઇઝીની કમાણીઃ આમાં કમાણીના મુખ્ય ત્રણ સ્ત્રોત છે. જ્યારે એ બે ભાગમાં વહેંચાય છે. ફ્રેન્ચાઇઝીને 80% હિસ્સો મળે છે.

ત્રીજો ભાગ ફ્રેન્ચાઇઝી ફી: IPLમાં આવનાર દરેક ટીમના માલિકનો નિર્ણય હરાજીથી કરવામાં આવે છે. ટીમની ફ્રેન્ચાઈઝી સૌથી વધુ બોલી લગાવનારને આપવામાં આવે છે. આ એક વખતની ફ્રેન્ચાઈઝી ફી સંપૂર્ણપણે BCCIના ખાતામાં જાય છે.

આવો, હવે આપણે સમજીએ કે આ આવક કેવી રીતે વધી રહી છે.

સૌપ્રથમ સેન્ટ્રલ પૂલ વિશે વાત કરીએ...

IPLની આવકનો સૌથી મોટો સ્ત્રોત મીડિયા રાઇટ્સ છે

મીડિયા અને પ્રસારણ અધિકારો, એટલે કે IPL મેચ પ્રસારિત કરવાનો અધિકાર. મેચના લાઈવ ટેલિકાસ્ટ સિવાય મીડિયા અધિકારો ધરાવતી કંપની જ હાઈલાઈટ્સ બતાવી શકે છે. IPL 2023ના લીગ તબક્કામાં કુલ 70 મેચ રમાઈ હતી, જેને Jio સિનેમા અને સ્ટાર સ્પોર્ટ્સ પર કરોડો લોકોએ લાઈવ જોઈ. તે IPL હરાજીથી મીડિયા અધિકારોનું વેચાણ કરે છે. સૌથી વધુ બોલી લગાવનારને મેચ બતાવવાના અધિકારો મળે છે.

2008માં એટલે કે IPLની પ્રથમ સીઝનમાં સોની એન્ટરટેઈનમેન્ટે 10 વર્ષ માટે મીડિયા અધિકારો મેળવ્યા હતા. આ માટે સોનીએ BCCIને કુલ 8,200 કરોડ આપ્યા હતા.

મીડિયા અધિકારોની કિંમત સતત વધી રહી છે, કારણ કે IPLની સૌથી મોટી તાકાત તેના દર્શકોની સંખ્યા છે
કોઈપણ ઉત્પાદન સફળ માનવામાં આવે છે, જ્યારે તેના પ્રેક્ષકો મોટા હોય. તે લોકોનું ધ્યાન પોતાની તરફ ખેંચી રહ્યો છે, પછી આ ધ્યાનના આધારે કંપનીઓ જાહેરાત કરે છે અને કમાણીનો રસ્તો ખૂલે છે. ક્રિકેટ કે કોઈપણ રમતમાં પૈસાનો સૌથી મોટો સ્ત્રોત એ જુદી જુદી કંપનીઓની જાહેરાતો છે, જેની કિંમત મેચના દર્શકોની સંખ્યા પર નિર્ભર કરે છે. વર્ષ 2008માં IPLના 102 મિલિયન દર્શકો હતા, જે વર્ષ 2023માં 40 કરોડથી પર પહોંચી ગયો છે.

ટાઇટલ સ્પોન્સરશિપ એ સેન્ટ્રલ પૂલની કમાણીનો બીજો મોટો ભાગ છે...નામ ઉમેરવામાં કરોડો ખર્ચ્યા
IPLને માત્ર IPL નહીં, પણ ટાટા IPL કહેવામાં આવે છે. લીગ પહેલાં બ્રાન્ડનું નામ. 2008ની જેમ એને DLF IPL કહેવામાં આવતું હતું. આને ટાઇટલ સ્પોન્સરશિપ કહેવામાં આવે છે, જેના માટે કંપનીઓ બીડ કરીને ડીલ મેળવે છે.

વર્ષ 2008માં ટાઇટલ સ્પોન્સરશિપ માટે વાર્ષિક 50 કરોડ આપવામાં આવ્યા હતા, જ્યારે 2023માં આ આંકડો વાર્ષિક 300 કરોડથી વધુ છે. ટાટા અને BCCI વચ્ચે બે વર્ષની ડીલ પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા છે, જેના માટે કુલ 600 કરોડ આપવામાં આવ્યા છે.

ટાઇટલ સ્પોન્સરશિપ સિવાયની કમાણી
ટાઇટલ સ્પોન્સરશિપ ઉપરાંત સત્તાવાર પ્રાયોજકો, અમ્પાયર સ્પોન્સર્સ અને વ્યૂહાત્મક સમય આઉટ સ્પોન્સર્સ પણ છે, જેના કારણે વર્ષ 2022માં લગભગ 270 કરોડની કમાણી થઈ હતી.

આ સિવાય BCCI મેચ દરમિયાન ગ્રાઉન્ડ પર મૂકવામાં આવતી જાહેરાતોમાંથી પણ કમાણી કરે છે.

ફ્રેન્ચાઇઝીની કમાણી IPL અર્થશાસ્ત્રનો બીજો ભાગ છે
હાલમાં IPLમાં 10 ટીમ છે. દરેક ટીમને સેન્ટ્રલ પૂલમાંથી અમુક રકમ મળે છે. આ સિવાય તેઓ તેમના સ્તરે પણ ઘણી કમાણી કરે છે.

ટીમનો લોગો ધરાવતી વસ્તુઓ ઓનલાઈન અને કેટલાક રિટેલ આઉટલેટ્સ સાથે ભાગીદારીમાં વેચાય
દરેક ફ્રેન્ચાઇઝી તેમની ટીમનો લોગો ધરાવતાં જર્સી, કેપ્સ, બેગ, ગોગલ્સ અને શૂઝ જેવા વેપારી સામાનનું વેચાણ કરે છે. એ ઓનલાઈન અને કેટલાક રિટેલ આઉટલેટ્સ સાથે ભાગીદારીમાં વેચાય છે, પરંતુ કોઈ ટીમ માલિક આમાંથી કમાણી જાહેર કરતો નથી.

IPL મેચની ટિકિટનું ગણિત પણ દર વર્ષે બદલાય છે
ફ્રેન્ચાઇઝીની કમાણીનો બીજો ભાગ ટિકિટના વેચાણમાંથી આવે છે. મેચ દરમિયાન હોમગ્રાઉન્ડ ટીમ ટિકિટની કિંમત નક્કી કરે છે. એટલા માટે ટિકિટના ભાવ સ્ટેડિયમથી સ્ટેડિયમ અને મેચ ટુ મેચમાં બદલાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ફાઇનલ અને ક્વોલિફાઇંગ મેચોની ટિકિટો લીગ સ્ટેજની મેચો કરતાં વધુ મોંઘી હોય છે.

ફ્રેન્ચાઇઝ ફી IPLમાં આવકનો ત્રીજો સ્ત્રોત છે...BCCIને સીધો લાભ
જ્યારે કોઈપણ નવી ટીમ IPLનો હિસ્સો બને છે ત્યારે તેને ફ્રેન્ચાઇઝી ફી ચૂકવવી પડે છે. આ સમગ્ર પ્રક્રિયા બીડિંગથી કરાય છે, જેમાં વ્યક્તિગત કંપનીઓ અથવા જૂથો ટીમને ખરીદવા માટે બીડિંગ પ્રક્રિયાનો ભાગ બને છે, પરંતુ કોઈપણ વ્યક્તિ આ બીડિંગ પ્રક્રિયાનો ભાગ બની શકે નહીં. ફક્ત તે જ લોકો આ માટે અરજી કરી શકે છે, જેનું મૂલ્યાંકન 3,000 કરોડથી વધુ છે.

ત્યાર બાદ સૌથી વધુ બોલી લગાવનારને ફ્રેન્ચાઇઝી આપવામાં આવે છે. વર્ષ 2022ની જેમ, જ્યારે ગુજરાત ટાઇટન્સ અને લખનઉ સુપરજાયન્ટ્સ લીગનો ભાગ બની ત્યારે BCCIના ખાતામાં 12,500 કરોડ ઉમેરવામાં આવ્યા.

વર્ષ 2008માં BCCIએ અલગ-અલગ શહેરોમાં ફ્રેન્ચાઇઝી શરૂ કરી, જેના માટે કંપનીઓએ બોલી લગાવી હતી, એમાં સૌથી વધુ રસ મુંબઈ અને ચેન્નઈ માટે જોવા મળ્યો હતો.

કમાણી સમજાઈ ગઈ, હવે ખબર છે આટલા પૈસાનું શું થાય છે?
IPLની કમાણીનો મોટો હિસ્સો સેન્ટ્રલ રેવન્યુ પૂલ તરીકે આપવામાં આવ્યો છે, જેમાં મીડિયા અધિકારો અને ટાઇટલ સ્પોન્સરશિપ સિવાયના સ્ત્રોતોનો સમાવેશ થાય છે. સેન્ટ્રલ રેવન્યુ પૂલમાં BCCIનો સૌથી મોટો હિસ્સો છે, એટલે કે લગભગ 50%. જ્યારે 45% રકમ તમામ ફ્રેન્ચાઈઝીમાં વહેંચવામાં આવે છે. આ સિવાય બાકીની રકમ ઈનામી રકમ અને અન્ય ખર્ચ માટે વપરાય છે.

ઈનામની રકમ પર 46 કરોડથી વધુનો ખર્ચ કર્યો
ઈનામની રકમના સંદર્ભમાં પણ IPL વિશ્વની અન્ય લીગ કરતાં ઘણી આગળ છે. વર્ષ 2023 માટે IPLનો પ્રાઈઝ પૂલ 46.5 કરોડ છે.

વિજેતાને 20 કરોડ અને ઉપવિજેતાને 13 કરોડ આપવામાં આવશે. એ જ સમયે ત્રીજા અને ચોથા નંબરની ટીમને 7-7 કરોડ રૂપિયા મળશે.

IPLની વધતી ઇકોનોમીની સાથે ઈનામની રકમમાં પણ લગભગ દર વર્ષે વધારો થયો છે. 2020માં કોવિડના યુગમાં BCCIએ ખર્ચ ઘટાડવાના નામે ઈનામની રકમ અડધી કરી દીધી હતી. 2017માં પણ વિજેતાની ઈનામની રકમ 20 કરોડથી ઘટાડીને 15 કરોડ કરવામાં આવી હતી, પરંતુ BCCIએ આ માટે કોઈ કારણ આપ્યું નથી.

પ્રદર્શન કરનારા ખેલાડીઓ પર પણ પૈસાનો વરસાદ થાય છે
IPLનો રોમાંચ ખેલાડીઓના પ્રદર્શન પર નિર્ભર છે. શાનદાર પ્રદર્શન કરનારા ખેલાડીઓની કમાણી પણ જબરદસ્ત છે. પ્રદર્શનના આધારે હરાજીમાં ખેલાડીની કિંમત કરોડોમાં પહોંચે છે. આ સિવાય ઘણા ખેલાડીઓની મેચ ફી, પગાર અને જાહેરાતોમાંથી થતી કમાણીનો પણ હિસ્સો છે.

જ્યારે વિરાટ કોહલી વર્ષ 2008માં રોયલ ચેલેન્જર્સ બેંગલોરમાં જોડાયો ત્યારે તેને દર વર્ષે 12 લાખ રૂપિયા મળતા હતા. આજે 2023માં વિરાટ દર વર્ષે 15 કરોડનો પગાર લે છે.

તેમના બોર્ડને વિદેશી ખેલાડીઓના પગારના 20% મળે છે
IPLએ માત્ર ભારત માટે જ નહીં, પરંતુ વિદેશી ખેલાડીઓ માટે પણ રસ્તો ખોલ્યો છે. આ માટે BCCI ખેલાડીઓના પગારનો અમુક હિસ્સો અન્ય દેશોના ક્રિકેટ બોર્ડને આપે છે. IPLની શરૂઆત દરમિયાન બોર્ડને 10% પગાર મળતો હતો, જે 2017માં વધારીને 20% કરવામાં આવ્યો છે.